Heimisches, aber auch unbekanntes Terrain betreten wir mit dieser ersten Ausgabe der Edition IS*V. Der ISSV hat Mitglieder aus allen Zentralschweizer Kantonen um Beiträge in ihrer Mundart gebeten. Entstanden ist dieser Falzflyer von «Aschnallä» über «Buue z Zug» bis zu «Cha me das uberhaipt?».
Von Christoph Schwyzer
Henderländer oder Mini chinesische Worzle
Henderländer oder Mini chinesische Worzle
Ech chome vo Li-si-la-wu.
Ech chome vo Wai-ull-si.
Ech chome vo Il-il-wa-su.
Ech chome vo Wul-sai-li.
Ech chome vo Sil-wau-il.
Ech chome vo Lai-wi-lus.
Ech chome vo Ua-will-si.
Ech chome vo Wi-sill-ua.
Ech chome vo Will-is-au.
Mini Muetter, s Willisauer-Rengli ond d Loft
Mini Muetter chond us Willisau, zmetzt us em Städtli, us em Huus met em grosse Rengli dra: us em Ursprungshuus vo de Willisauer-Rengli! Of de ganze Wäut get’s natürlech nor eis einzigs ursprünglichs Ursprungshuus – genau eso wien ech nor ei einzigi Ursprungsmuetter ha.
S Willisauer-Rengli met em steiherte Teigreng ond em loftige Loch gliicht e chli e minere Muetter: Das, wo’s Willisauer-Rengli usmacht, nämlech s Loch e de Metti, bruucht zom Überläbe das, wo drum ume esch. Ond eso esch es au met minere Muetter: Sie bruucht mech, sie bruucht de Vater, sie bruucht mini Schwöschtere, sie bruucht üs alli onbedengt. Nome dür üs hed sie en Ufgab, es Läbe. Ond zom Dank för das, wo mer ehre gänd, opferet sech d Muetter für üs uf. Sie macht sech säuber zomene Nüt, demet mer öppis chönd sii. Ond wöu sie mech, de Jüngscht, bsonders gärn hed, wönscht sie sech jede Tag, dass us mer emou öppis Aständigs, öppis Töchtigs ond vor allem öppis Flotts werd. D Muetter macht sech för mech zo Loft, demet ech cha schnuufe. Ond einisch, won ech e de Flegujohr gse be ond mech eso benoh ha, aus wär sie gar ned ome, aus hätt sie e mer öberhaupt nüt meh z säge, do het sie zo mer doch werklech gseit: Ech be jo för dech nor Loft!
Muettersproch-Kulturzerfau
Das got of ke Chuehuut:
Us em Chessu randvou met Möuch
esch e UHT-Melch worde.
Us de Nidle, wo du met de Chelle vo dere Möuch
em Chessu abgschöpft hesch, esch Halbrahm worde.
De Chochanke, wo früecher deck of s Houdi gstreche hesch,
hed sech i Butter ond Toastbrot verwandlet.
Ond us em Waud-Hongg, wo of de Ankehoudibock
no obedruf gschmeret hesch,
esch Bienehonig worde.
Es dot mer leid, liebi Muetter,
das ech dini Sproch,
dine Henderländerdialäkt
fascht völlig verlore ha!
Ech weiss:
Au die Melch,
au dä Rahm,
au die Butter ond
au dä Honig,
das goht of ke Chuehuut!
Am Mühlibächliwäg
S chliine Chend
lod d Hand vo de Muetter
los, louft ond louft ond
flügt
um,
ond vom Ahornboum
flügt
es Propellersömli
flügt ond flügt ond
landet
genau zwösche sine
Händ – s Chend luegt
s Sömli a ond
tränkt’s
met sine Träne
Artestärbe zmetzt em Dorf
Bäre
Leue
Adler
alli usgstorbe –
ond de Frohsenn hend’s
scho lang abgresse
Von Pablo Haller
D Steffle
e de Stompefabrek
Provinz esch det, wo de Pfarrer, de Dokter, de Lehrer, die Intellektuelle send, dänk i, won i bi −7 Grad öber ne Salzteppech a de Wasserscheidi, markiert vom Lehrer-Stalder-Bronne, verbischuene. Obwohl de Stalder, de Stalder esch en Intellektuelle, da wott i de gar nüt gseid ha.
Wiso ben ech do, am Ändi vom Äntlibuech, wiit, wiit henter de drü-dröi-Grönze, scho fasch z Truebschache osse be de Stöndeler, det wo d Legeschafte so schöni Näme hend wie Himugüegli oder Rämisgumme-hoger. Ned wiit vo do moderet em Hugo Loetscher sini Bibliothek emene Zivilschotzchäller vor sech hi, wie ne Soldat i sim Grab. Aber wäge däm ben i ned do. Mini Tante Annekäthi em Läbens- ond Begägnigs-zenter «Seelefrede» wott i bsueche.
Z Lozärn ben i em Sonderläsesaal vo de Bibliothek of ne Gschecht gstosse. E Wohltat esch dä gse, dä Sonderläsesaal. Em Gägesatz zo de Igangshalle vo dere ehemals ehrwördige Bibliothek, wo mer vor luuter Kafigschwätz, Sandwichgmampf, Videocalls ond Hondetherapie-groppene gar nömme zom Studiere chonnt, ged’s em Sonderläsesaal als letschte Zueflochtsort no klari Verhaltensregle: Kes Gschnorr, kes Kätsch, kes Gbäll.
A däm Paradiisli han i bem ziillose Blättere döre «Bärgjutz», e sehr chorzläbigi Ziitschreft, wo s progressive Äntlibuech hed welle abbelde, en Artekel gfonde: «D Steffle e de Stompefabrek».
Bes 1952 heig’s en Äschlissmatt fasch hondert Johr lang e Zigarre-fabrek gäh. Gschaffet heig det au e Steffle, geborene Zöumestefan, Beichlenordhang, Spaniekämpfer, zroggcho als Frau ond Gschlächt-schrank, metmene Goof, wo s em wäggnoh hend, d Muetter vo däm Gschöpfli, e Nonne ond a de Süüch z grondgange – die Geschecht hed tönt wie de Plot vo «Todo sobre mi madre» vom Almodóvar, eifach früehner ond no met ere Chriegsnote. Obigtüür, Gfohr, Verwandlig ond de wersch zrogg i dis Schiisskaff verfrachtet, Heimatort, wo alles gliich blobe esch wie gäng ond du e wandelndi Freakshow besch.
Öber das han i met minere Tante Annekäthi em Läbens- ond Begägnigs-zenter «Seelefrede» welle rede. Aber sie hed gseid, sie wössi nüd öber so Züg. E Stompefabrek heig’s aber scho gäh, grad det äne bem Dorfusgang rechtig Marbach. Sie sig aube för e Dädi ga «Schwyzer-Huus-Habana» choufe. S Geböi heig i somne Hallodri ghört, wo d Scholde ned heig chönne zahle ond’s de ane Glöibiger heig mösse abgäh.
Von Liliane Bürli
Böim. Blau. Wise. Bronne.
Ross. Sebe. Sand. Verlaufe.
Gletzerleppesteft. Ohre.
Schnee. Vögeli. Garage.
Wald.
D Böim gsänd irgendwie andersch us. Sie frogt sech, wiso das so werkt. Sie gsänd jo us wie emmer. D Schatte send’s glaub’s. Die Forme legged ned wie sösch. Sie passed ergendwie ned. «Muesch halt mol dis Herni iischalte», ghört sie ond nemmt de Bleck us em Fenschter zrogg i Ruum, wo sie grad denne setzt. Zo ehrem Gägenöber, wo sie ganz bös aluegt. Was esch scho weder los? Was esch au passiert? Sie versuecht sech z erennere. Het aber eigentli kei Loscht.
«Kei Ahnig hesch.» Är stötzt sech uf e Tesch vis-à-vis vonere ond luegt uf sie abe. «Nei schiinbar ned.» Ond de? Dänkt sie.
Vo zonderscht noch zoberscht send’s öppe 600 Höhemeter. Är fahrt de Bärg doruf Korve om Korve, de Motor brommt tüüf ond de Schnee taut. D Strosse send nass, mi esch e chli lüüter als söscht. Vor ehm gseht er en Belgier ond hender ehm en Obwaldner. De eint gohd wohl wiit i Süde, de ander chond grad hei vom Schaffe. Vor em Belgier fahred sebe wiiteri ond denn en Car, hender ehm … är gseht’s ned, s het z vell Korve.
Etz het er Ziit zom dänke. Es esch jo scho schön do obe. Sonewägg vo allne ond ou jetzt muess er brämse.
Hend’s weder ned ufpasst? Emmer zwenig Aastand, äh Abstand. Jo, die Bärge. Sie meint sie stöiged jederziit eifach uf. Är weiss, dass sie das äbe grad ned möched. Nie. Mängisch chli lo Lawine … aber de Mönsche do esch das so bewosst ond rächt, dass sie sogar ehres Dorf noch Lawine benenned. Lauis. Uf de Lawine obe. Landverchauf het die meischte vo dene riich ond relativ zfrede gmacht. D Bärge gänd üs alles. No besser, d Wält get üs, ou nei, gsänder denn die Fuessgänger ned? Ah, de Bahnöbergang esch au grad zue. Jo warte mer halt.
D Gescht send weder abgreist ond henderlönd es Poff ond en Lääri. Ändlech esch es ruhig, aber es esch scho chli gar ruhig. Är esch onderwägs ond sie esch dehei met de Chend ond em Hushalt. Aber de Hushalt esch jo es Gschäft, de esch es e chli moderner.
Bruun. Laufe. Schniidmaschene. Papier. Verfliesse. Ghernwösch. Blau. Hellblau. Gischt. Grad vor em Schlofe send üsi Gedanke zämehangs-los ond chorz. Zom Ischlofe cha me könschtlech so dänke ond esch fort. Sie macht das etz au während em Tag zom nienet hangebliibe. Authentizität esch keis Dialäktwort.
Von Michael van Orsouw
Buue z Zug
Zug isch ei rysigi Buustell.
Drum han i ddänkt, won i a dem Winterobig am füfi vo wytem ei choge Lärm ghört ha, das sygid sicher Buumaschine, wo borid, grabid und so ne huere Krach machid.
I de Dämmerig bin i nöcher ane.
De han i Manne i wysse Hirtehömmli mit breite Läder-gürt gseh; a dene sind Glogge ghanget, grossi Glogge, Trychle, wo rhythmisch gschlage händ.
Ja klar, han i ddänkt, en alti Tradition! Es alts Bruuch tum, trotz em vile modärne Züüg i dere Stadt. Das isch e gueti, wenn au e luuti Sach.
Wo die Trychler a mier verbygloffe sind, han i mer d Ohre zueghebt und di Ufnäjer uf de Hirtehömmli chönne läse: «Muotathaler Trychler-Buebe».
Wohne z Zug
Uf de Buutafele bim «Meisenpark» stohd, do gäb’s «pures Wohngold». – Do hed meini eine e Meise!
D Füüfzimmer-Attikawohnig choschtet füüf Koma drüü nüün Millione Franke.
En anderi, e Sibezimmerwohnig, meh i Richtig Stadtzäntrum, isch für füfezwänzgtuusig Franke z ha.
Pro Monet! Do dezue heissts «Familienparadies im Herzen von Zug».
Büro z Zug
Dete, wo früener s Fachgschäft für Damemode und Herrechleider gsy isch, isch jetz es Immobilie-Büro.
Dete, wo de Optiker flippigi und au mittelmässigi Brülle verchauft hed, isch hütt en Immobilie-Makler.
Dete, wo sich d Juged troffe und näbeby z grossi Hose und Skate- und Snowboards gchauft hed, isch en Immobilie-Vermittler.
Dete, wo di Buttig vor eme Zytli no chlyses Schischi-Gschmois aabbote hed, isch nüü en Immobilie-Verchäufer.
Dete, won ich ha chönne Fotokopie zie, isch jetz en Immobilie-Spezialischt.
Dete, wo sich d Fraue Obsifrisure händ lo mache, isch en Immobilie-Aabüüter.
Dete, won ich früener Ski, Tennisschleger und e Schlitte gchauft ha, isch jetz en Immobilie-Händler.
Zurzyt sind i de Stadt Zug sibenesächzg Immobiliebüro ytreid.
Von Heini Gut
Schriibe we mer redid
Schriibe we mer redid? Cha me das uberhaipt? Gschiider wär, schriibe we mer dänkid. Äs gahd scho. Vor tuisige vo Jahre hend iisi Vorfahre (fahre isch gued) i d Feuswänd inägchribled. Eppis isch da und det blibe vo dene rätselhafte Nachrichte.
Z Chehrsite hinne isch dur ne unbekannti Bewegig viles i See appetrooled, schad. Und iisi Nachrichte, wo troolid diä äinisch häre?
Eppis umächrible tiend mier all zäme hit nu. Kompi-Nachrichte und Notizli gend uise und äbeso verlore.
I mängum Iichaifszädili gahd es hit ganz ähnlich. Churz bruicht und scho fliigd es irgendwohii. Wichtigi churzi Ghirnstitze sind’s, fir iis vergässlichi und gschneu läbig Liit und Ziit. Gwohnhäite und Vorliebene chemid da zum Vorschiin. Ai Luscht und Fräid am Läbe und Vorfräid uf enes guets Mälti.
Villicht Reesilichehli, Laich und Häibeeri?
Was fähld im Chielschrank und im Chäuuer, was gid’s momäntan grad aktuells? Chruidstiil oder Äppeeri, ja – Chriesi gäb’s jetz ai nu. Villicht Reesilichehli, Laich und Häibeeri?
Auso los, äs Papiirli häre, das wär de dr Frässzädu! S Autäglich isch Routine und de nu disers und jenes. S Bärner Chochbuech isch hit nu ä geniali Stitze für diä Chuchidichteri.
Wenn ich de i s Dorf go iichaife gah, da lueg i immer i d Iichäifs-Cherbli und uf ä Bode vor de Läde.
Ich fräie mich alig chindlich, wenn i ä so nes verchruglets und verchriblets Zädili gfinde. Ä churzläbigi Poesie won ich da ä läbens-verlengerndi Chance gibe.
Ab dermit i mii Sammlig. Äs sind ganz underschidlichi Format und underschidlichi Schriftcharaktere. Mängisch äs chäibe Gchribi und ab und zue ganz ordentlichi Schriftbiuder. Äs briefmarkegrosses Zädili oder äs A4-Papier – bi beedne stahd eppä gliich viu druif.
Wiu diä Spick nume fir ä Äigegebruich dänkt sind, miend si nid sorgfäutig gschribe sii we damaus i dr Schuel.
Ä Schluderischrift, Abchirzigä und ungwollti Schriibfähler, aues isch erlaibt, so sind diä Spiise beräits ai scho ä chli gwirzt.
So wott ich iich nid lenger uf d Foutere spanne und äs paar Fundstickli i s Iichaifs-Cherbli kippe:
Boullon–1 / 2Rahm-200 Mandle-Haseln-Guzi-Bunt / Dürüst Aylich / Ajax-Brot / Danke Dir* / Chram Brot-2+ zmittag-Milch-Jus / Autobahn-Vinette-Binden-Schoggi / Halbsfund Südfleisch-Kresse Essig-Bradsause-Senf-Weismehl-Pomesnatur-Rollgesten / Brigitta-Pferdesalbe-Pulove-Post-Jeans-Trainer-Jacke / Binden-Haushaltpapier-Hund / 041 619’88’12-Tanti Rita / Halbrahm-Pomes Sosison-Salat-Brot-Wienerli / Gummi-Ringe kaufen-mit dir besprechen-Sepp / 1Pllatzlli-Poletsch-Kase-Schweinwurt-Ralm-Aufschnitt-Jagurt-Reibkäse und viele mehr…
Sehr scheen chenid mier iis Gschmäcker und Biuder vo dem, was da druis entstahd, iibiudä. Sicher chemmer ai äs bitzili i Gäudsack vo äinige Familene inäluege. Aber vo Aafang aa isch klar gsi, dass das Iikaifti ai verdait muess wärde – und da han i bim Gäudaitomat bi der Poscht chirzlich äs passends, fascht zwäidiitigs Zädili gfundä:
Geld rauslassen
Von Noëlle Gogniat
Aschnallä
«Aschnallä.»
Sie het dr Schal nu i dr Hand. Hätt nä gschiidr mit dr Jaggä im Kofferruum glah. Sie chent nä i d Täschä drituä, hinnä uf ä Sitz druftuä oder undr ihres Bei chlämmä. Sie schnuufet tiäf us. Chribbelig, vrständlich.
«Luägsch i Rückspiägel, i rächtä Siitespiägel und i linggä.»
Sie hebt ds Länkrad so, dass d Huut wiiss alaift rund um d Chnödeli.
«Schlissel dreihä, über d Schulterä luägä, und de langsam uf s Gas.»
Es chlepft und schlezt sie zrugg i Sitz.
«Du chasch’s nu, glaib miär. Bruchsch nur widr chli Üäbig. So Sachä sind gspeicheret, das verlärnt mä nimmä.»
Ihrä Blick schiint es Loch i s Länkrad z bohre. Was, wenn öppis passiärt, schiint er z fragä.
Sie griift nach em Gurt, ich nach dr Handbrämsi.
«Ich bin umä, ’s cha niit passiärä. Höchschtens en Chratzer. Luägsch eifach, dass nid devo rugelisch, hie dr Hang drab. Luägsch, dass nid uf em Gfrornä schliferisch, ds Trottoir streifsch. Das vermäge mr nid. Luägsch eifach, dass d Kurvä bechunsch und nid i d Leitplankä oder suscht i eppis innä tätschisch. ’s isch alles Üäbigssach, glaib miär.»
D Chnödeli wiiss wiä dr Schnee uf de Bärgä. Das muäss doch wehtuä.
«Mängisch isch z wenig besser als z vill, weisch. De bisch üfmerksam. Reschpäkt isch guät. Wenn ds Gfühl hesch, ’s cha dr niit passiärä, passisch nimmä uf. Eifach kei Frontalä, nid in ä Pfoschtä oder ä Baim.»
Wiä näs Iklämmts het sie dr Schal zwiischet Hand und Länkrad.
«Chum etz. ’s cha niit passiärä. Villicht en toti Chatz, aber diä Viicher sind gschiid, diä wiichet dr scho us. Lüägsch eifach, dass dr keinä vor s Aito chunt. D Gfahr sind meischtens diä anderä. Unberächäbar, weisch niä, was sie als nächschts machet. Bhaltisch de Tschaggä scheen uf dr Brämsi. Ai wenn niit passiärt, ai wenn sie mitemä blauä Aig devochämtet, so eppis prägt dich, das vrgissisch nimmä. Glaib mr.
’s bruucht mängisch niit, nur de Huuch vonerä Sekundä, de chliinschti Schlezer und zägg, liit de Charrä uf em Dach oder dinä Biifahrer fliigt dur d Windschutzschiibä.
Abr miär passiärt niit, ich bi robuscht.
Und de d Glassplitter und ds Bluät überall. Mit dem muäsch de läbä. Das vrgissisch nimmä. Abr solang’s …»
Uf ds Mal tätscht’s. D Aitotiirä. Dr Schal wiä nä Fahnä hindr ihrä nachä.
«Nid mal probiärsch, passiärt sowiso niit.»
Von Dolores Linggi
Oschterhasä ässä
Ich sitzä uf em chliinä Balkon mit fiin gschmiidetem Gländer und dösä e chli i de lauwarmä Früehligssunnä. Dä Namitag isch still, doch da und det git’s scho Läbä i de Luft: Biindli, chliini Flöigä und allerläi anders flügt öppä a de Nasä verbi.
Undä uf de Chrüüzig nur ab und zue äs Auto, ä Velofahreri mit pinkigem Helm, ä Grossvater uf em Trottoir, ä Bueb rännt blitzschnäll um de Eggä.
Dä chliini Änkel vo de Nachbarin fahrt Kickbord im Chräis, zwüsched Briäfchaschtä, Maschädrahthaag und Huus. Dä Gartä vo de Grosselterä liit hinä, vor allnä Blick gschützt. De Bueb ziäht Chräis um Chräis mit em Kicki, d Strass immer im Blick. Das hed ä Grund: plötzlich halted är nämli a. Äs Mäitli, wenig elter als de Bueb, doch mit eme Schuelthek uf em Rüggä, lauf etzt grad über d Strass. Wo’s über diä lauft, lärmed de Bueb ihm entgägä:
«Ich ha di Oschterhas gässä!» Das sitzt. S Mäitli bliibt wiä vom Blitz troffä stah und säit: «Etzt lahn ich mich überfahre!»
Trotzig staht si da und luegt de Bueb a. Dä glotzt ohni äs Wort zrugg, mä gseht ihm a, dass är nid so rächt wäiss, öb das ä Bedrohig isch oder ä Blöff. Zum Glück käs Auto wiit und bräit. S Mäitli lauft los, gumped über de Gartähag uf de Bueb zue, staht vornä anä, fuchtled wild mit dä Armä und schimpft uf nä ih, schüttled nä äs bitzli, packt nä au nu am Chragä, sozägä, wil är äigentlich käinä hed, flueched au nu, bis är dänn ändlich luut rüeft: «Groooosssmaaaaammmiiii!»
Äm Groosmami sini Stimm chund düütlich und klar vo hindä: «Jaaaaaaa?» Doch nüd passiert, s Groosmami chund nid und s Mäitli schimpft wiiter.
Da cha sich de Bueb us de Situation lösä, hebed sis Kickbord fescht mit bäidnä Händ und rüeft nu lüüter: «Grooosmaaami!» S Groosmami rüeft au nu äinisch nu lüüter zrugg: «Jaaaaaa???», ohni aber ufztauche, und uf das abä gönd die bäidä weg vom Vorplatz hinder s Huus.
Etzt chan i nü meh dezue brichtä, wil die Szenä sich mim Blick uf äi Schlag entzogä hed. Mä wäiss äbä scho niä, wänn ä Gschicht afad und wänn dass si ufhört.
Von Trudi von Fellenberg-Bitzi
De Rägeboge vo de Wält
Am Morge schmöckt s Läbe
andersch als am Obig.
Und am Tag hed s Liecht en anderi
Farb als i de Nacht.
S Fäscht sig am schönschte,
wenn’s verbi isch.
Und s Konzärt höri i de Erinnerig nie uuf:
Sägids.
Wer de Früehlig erhofft,
wenn de Herbscht chund
und Chinderträum läbt, au wenn
är alt isch …
Wer tanzed, wenn är im Rollstuehl isch
und lached, wenn är äigentlich wett briegge:
De läbt de Rägeboge vo de Wält.
Impressum – #1, Mundarten
Edition IS*V
März 2025, ISSV
Redaktion
Judith Stadlin (Korrektorat Zugerdeutsch)
Daniela Zimmermann (Korrektorat)
Dolores Linggi
Thomas Zaugg
Gestaltung (Print)
Gäggeligääl – Agentur für Kreation
Rafael Casaulta
Digitale Umsetzung (Online)
Siehe Impressum Website